Początki diecezji chełmińskiej

Próby nawracania Prus podejmowane wcześniej przez św. Wojciecha w 997 roku i św. Brunona w 1009 roku zakończyły się niepowodzeniem. Także liczne wyprawy orężne nie dały rezultatów. Dopiero akcja misyjna podjęta z inicjatywy wielkopolskiego klasztoru cystersów w Łeknie w 1206 roku, pod przewodnictwem opata Gotfryda, przynosi pomyślne owoce. Po jego śmierci misję podjął opat błogosławiony Chrystian konsekrowany na przełomie lat 1215/16 na pierwszego biskupa misyjnego dla całych Prus. To zlecone mu przez Stolicę Apostolską zadanie miało poparcie biskupów i książąt polskich. Liczne darowizny w Ziemi Chełmińskiej stworzyły trwałą bazę materialną dla kontynuacji pracy misyjnej. Ostatecznie biskup płocki Gedko przekazał mu w 1222 roku swoje prawa diecezjalne w Ziemi Chełmińskiej. W ten sposób biskupowi Chrystianowi podle­gała cała Ziemia Chełmińska i Prusy. Nawróceni książęta pruscy z Ziemi Lubawskiej ofiarowali mu swoje posiadłości i odtąd Lubawa stała się siedzibą biskupów chełmińskich aż do końca XVIII wieku.

Po pokojowym nawróceniu Pomezanii (w przybliżeniu tereny dzisiejszej diecezji elbląskiej) błogosławiony Chrystian wyruszył dalej, na północny - wschód, gdzie dostał się do niewoli pogańskich Sambijczyków. Okoliczność tę wykorzystali sprowadzeni w 1226 roku Krzyżacy, by podporządkować sobie Ziemię Chełmińską i całe Prusy, oraz utworzyć nowe diecezje (chełmińską, pomezańską, warmińską i sambijską) podległe później metropolii w Rydze. Celem było uniezależnienie się od wpływów metropolii gnieźnieńskiej.

Między innymi wydzielono z diecezji płockiej Ziemię Chełmińską i Lubawską i 29 lipca 1243 roku utwo­rzono samodzielną diecezję chełmińską, której granice niemal pokrywały się z obecnym terenem diecezji toruń­skiej. Biskupowi Chrystianowi pozwolono objąć tylko jedną z 4 diecezji, wskazując na chełmińską. W ten sposób został ostatecznie odsunięty z pracy misyjnej wśród Prusów przez Krzyżaków, których nieopatrznie sam zaprosił, by byli mu pomocą w trudach apostolskich. Jego protesty nie odniosły skutku i Ojciec Święty potwierdził swoją decyzję 8 paź­dziernika 1243 roku.

Po śmierci Chrystiana, o którego dziełach i zasługach rychło zapomniano i tylko w zakonie cystersów zachował się kult jego jako błogosławionego, na pierwszego biskupa cheł­mińskiego został konsekrowany w Rzymie przez Innocentego IV na przełomie 1245/46 roku dominikanin Henryk. Pierwsze klasztory dominikańskie na Ziemi Chełmińskiej ufundowali Krzyżacy: w Chełmnie (1233 - 1244) i wraz z biskupem Henrykiem w Toruniu (1263 - 1264). Biskup Henryk na stałą siedzibę biskupią nie obrał jednak Chełmna, lecz Łozę, aby tym łatwiej zachować niezależność od Zakonu Krzyżackiego (Chełmno było wówczas siedzibą władz Zakonu). Łoza otrzymała nazwę niemiecką Culmsee, która nawiązywała do nazwy Chełmno - Culmen. Od nazwy niemieckiej urobiono polską ­Chełmża. W roku 1251 biskup dokonał erekcji katedry i kapituły w Chełmży. Zatroskany o rozwój apostolstwa biskup Henryk sprowadza wdowę z Turyngii błogosławioną Jutę, aby, jak to zanotował kronikarz, "wspierała go swoimi modlitwami, a dobrym przykładem nauczała i budowała". Błogosła­wiona Juta zamieszkała w Lesie Bielczyńskim pod Chełmżą,' aby żyć w pustelni oraz opiekować się chorymi. Bp Henryk był wybitnym dyplomatą uczestniczącym w rozwiązywaniu licznych sporów, a nawet w imieniu papieża Innocentego IV koronował w 1253 roku twórcę państwa litewskiego Mendoga. Niestety, ta pierwsza ewangelizacja Litwinów załamała się i trzeba było z nią czekać do czasów Władysława Jagiełły ...

Obok dominikanów w diecezji chełmińskiej misję swą podjęli także synowie św. Franciszka. Jeszcze przed utworze­niem tego biskupstwa błogosławiony ks. Jan Łobdowczyk, urodzony w Łobdowie (leżącym przy trasie Toruń-Brodnica), był członkiem konwentu zakładającego w 1239 roku klasztor franciszkański w Toruniu. Ten gorliwy kaznodzieja był następ­nie lektorem teologii w Chełmnie, gdzie znajduje się jego grób do dziś. Jego kult rozwijał się szczególnie w czasach reformacji, i czcili go nawet protestanccy żeglarze. W konwencie toruńskim otoczony został czcią także świątobliwy Szymon z Torunia (+ 1264), niestety po zniszczeniu relikwii w czasie reformacji jego kult wygasł.

Krzyżacy bardzo wcześnie wyeliminowali z misji działający na ich terenie zakon cystersów, jak i ograniczyli z czasem możliwości pracy dominikanów. Już przed 1249 rokiem biskupstwo chełmińskie oderwane zostało od metropolii gnieźnieńskiej i podporządkowane Rydze, zaś po śmierci biskupa Henryka nastąpiła w roku 1264 formalna inkorporacja kapituły katedralnej chełmińskiej do Zakonu Krzyżackiego. Dopiero po dwustu latach, po II Pokoju Toruńskim, diecezja chełmińska znalazła się ponownie w granicach Rzeczypospolitej i wróciła w 1466 roku do swego związku z metropolią gnieźnieńską.